Με τον όρο ψυχογενή ανορεξία εννοούμε την διαταραχή εκείνη κατά την οποία το άτομο, επιβάλλει στον εαυτό του την ασιτία,καθώς έχει κυριευθεί από έναν έντονο φόβο, μήπως παχύνει. Τα άτομα που πάσχουν από αυτή τη διαταραχή αναφέρουν ότι αισθάνονται “παχιά” όταν το βάρος τους είναι φυσιολογικό ή ακόμα και όταν είναι απισχνασμένα. Οι ασθενείς με ψυχογενή ανορεξία όσο βάρος κι αν χάσουν δεν μπορούν να καθησυχάσουν το φόβο τους για την παχυσαρκία. Η νόσος αυτή χαρακτηρίζεται, επομένως, από μια διαταραγμένη αντίληψη που έχει το άτομο για την σωματική του εικόνα με συνέπεια την ανυποχώρητη επιδίωξη της λεπτότητας. Η απώλεια βάρους επιτυγχάνεται με δραστική μείωση της συνολικά προσλαμβανόμενης τροφής, με δυσανάλογη ελάττωση σε τροφές που είναι πλούσιες σε λίπος και υδατάνθρακες, με πρόκληση εμετού, με χρήση καθαρτικών και διουρητικών καθώς και με εξαντλητική άσκηση.
Ο όρος “ανορεξία” είναι ατυχής για τη διαταραχή αυτή καθώς μείωση της όρεξης δεν συμβαίνει. Το άτομο πεινά και η σκέψη του περιστρέφεται συνεχώς γύρω από το φαγητό αλλά το αρνείται. Είναι ενδεικτικό οτί πολλές φορές τα άτομα αυτά φτιάχνουν για τους γνωστούς τους πολύπλοκα γεύματα ή κάνουν συλλογές συνταγών. Η συνήθης ηλικία έναρξης της νόσου είναι από 16-18 ετών, αν και ένα ποσοστό ανορεκτικών αρχίζουν τη νόσο μετά τα 20 χρόνια. Εκτιμάται ότι αφορά 0.5-1% των εφήβων κοριτσιών. Ωστόσο οι άτυπες ανορεκτικές συμπεριφορές που δεν πληρούν τα κριτήρια της διάγνωσης της ψυχογενούς ανορεξίας υπολογίζεται ότι φτάνουν το 5%. Η νόσος είναι 10-20 φορές συχνότερη στις γυναίκες από ότι στους άνδρες. Επιπλέον η πάθηση είναι συχνότερη σε άτομα που ασχολούνται με επαγγέλματα,που απαιτούν λεπτά σώματα π.χ μοντέλα, αθλητές ορισμένων αθλημάτων, χορευτές μπαλέτου κ.α.
Έχουν προταθεί διάφοροι μηχανισμοί για να εξηγήσουν την αιτιοπαθογένεια της ψυχογενούς ανορεξίας, μεταξύ των οποίων βιολογικοί, κοινωνικοί και ψυχολογικοί. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε οτί συχνά η έναρξη της νόσου συνδέεται χρονικά με κάποιο ψυχοπιεστικό για τον ασθενή γεγονός (π.χ να φύγει το άτομο από την οικογένεια του, για να σπουδάσει σε άλλη πόλη ή χώρα). Θα αναφέρουμε κάποια στοιχεία, για τους μηχανισμούς που θεωρείται ότι εμπλέκονται στην αιτιολογία της νόσου:
* Οι βιολογικές θεωρίες, εστιάζουν στη λειτουργία του υποθαλάμου και σε μια πιθανολογούμενη πρωτογενή δυσλειτουργία του. Επιπλέον οι βιολογικές θεωρίες αναφέρουν και κάποιες διαταραχές στη λειτουργία κάποιων από τους κεντρικούς νευροδιαβιβαστές. Ενίσχυση των θεωριών αυτών προσφέρει η μεγαλύτερη συχνότητα της ψυχογενούς ανορεξίας σε μονοζυγώτες δίδυμους σε σχέση με το γενικό πληθυσμό καθώς και η μεγαλύτερη συχνότητα ατόμων με μείζονες συναισθηματικές διαταραχές (μανία-κατάθλιψη) σε μέλη της οικογένειας ανορεκτικών από ότι στο γενικό πληθυσμό.
* Οι κοινωνικές θεωρίες σημειώνουν τη βαρύτητα που έχει δοθεί από τις σύγχρονες κοινωνίες στην εξωτερική εμφάνιση και στη συνεχή ενασχόληση με την εικόνα του σώματος η οποία και χρησιμοποιείται ως μέσο κοινωνικής επιβολής και καταξίωσης.
* Οι ψυχολογικές θεωρίες, περιγράφουν την ψυχογενή ανορεξία ως μια αντίδραση στις αυξημένες απαιτήσεις της εφηβικής ηλικίας για αυτονομία, ανεξαρτησία, περισσότερη κοινωνική και σεξουαλική δραστηριότητα. Κατά κάποιον τρόπο οι ασθενείς αντικαθιστούν τους φυσιολογικούς εφηβικούς προβληματισμούς με τη συνεχή ενασχόληση με το βάρος και με τη σκέψη “μη παχύνουν”. Οι ασθενείς με ψυχογενή ανορεξία συχνά κυριεύονται από συναισθήματα αναποτελεσματικότητας και ετεροπροσδιορισμού ή μπορεί να αισθάνονται ότι το σώμα τους είναι κατά ένα βαθμό υπό την εξουσία των γονιών τους. Έτσι με τον αυτοεπιβαλλόμενο υποσιτισμό και την υπερβολική πειθαρχία, που αυτός απαιτεί τα άτομα με τη διαταραχή αυτή αναπτύσσουν ένα αίσθημα μερικής αυτοτέλειας και αυτονομίας. Επιπλέον υπάρχουν ενδείξεις ότι οι ανορεκτικοί ασθενείς έχουν στενές, αλλά παρόλα αυτά διαταραγμένες σχέσεις με τους γονείς τους και ίσως αυτή καθεαυτή η ασθένεια να είναι μια ασυνείδητη προσπάθεια να αποσπάσουν το ενδιαφέρον των γονιών τους από την μη ισορροπημένη συζυγική τους σχέση.
Θα αναφέρουμε κάποια κλινικά χαρακτηριστικά της ψυχογενούς ανορεξίας καθώς και τις κυριότερες ιατρικές επιπλοκές της διαταραχής.
* Οι ανορεκτικοί αρνούνται να διατηρήσουν το σωματικό τους βάρος πάνω από ένα κατώτερο φυσιολογικό επίπεδο με βάση το ύψος και την ηλικία (απώλεια βάρους ,με αποτέλεσμα αυτό να είναι κάτω από το 85% του αναμενόμενου).
* Οι ανορεκτικοί ασθενείς συνήθως αρνούνται να φάνε μαζί με τις οικογένειές τους ή δημόσια, κι αυτό γιατί οι περισσότερες ενέργειες της διαταραγμένης πρακτικής τους,που αποσκοπεί στην συνεχή απώλεια βάρους, συμβαίνουν στα κρυφά.
* Ορισμένοι ασθενείς χάνουν κάποιες στιγμές την αυστηρή τους αυτοπειθαρχία όσον αφορά τη λήψη τροφής, με αποτέλεσμα να έχουν επεισόδια υπερφαγίας κυρίως το βράδυ, κρυφά και τα οποία “ξορκίζουν” με αυτοπροκαλούμενους εμετούς μετά από αυτά.
Όπως ήδη αναφέρθηκε τα άτομα με ψυχογενή ανορεξία για να κάνουν πιο αποτελεσματική την προσπάθειά τους να χάσουν βάρος συχνά χρησιμοποιούν υπακτικά, διουρητικά και εμετικά σκευάσματα ή επιδίδονται σε εξαντλητική σωματική άσκηση. Επίσης, συχνά παρατηρούνται κάποιες παράξενες συμπεριφορές που αφορούν το φαγητό π.χ. το κρύβουν μέσα σε τσέπες , σε πετσέτες, σε τσάντες ή κατά τη διάρκεια των γευμάτων μπορεί να πετούν ένα τμήμα της τροφής όπου μπορέσουν. Άλλη πρακτική τους μπορεί να είναι να κόβουν την τροφή σε μικρά-μικρά κομμάτια και να καθυστερούν πολύ να τελειώσουν το γεύμα τους. Συνήθως αρνούνται να σχολιάσουν αυτές τις συμπεριφορές ή αναφέρουν ότι τίποτα περίεργο δεν υπάρχει σε αυτές. Συνήθως στα πλαίσια της διαταραχής υπάρχει καθυστέρηση της σεξουαλικής ανάπτυξης αν πρόκειται για έφηβους (κάποιες από τις ασθενείς εξακολουθούν να παίζουν με κούκλες στην εφηβεία) ενώ αν πρόκειται για μεγαλύτερα άτομα συχνά υπάρχει μειωμένο σεξουαλικό ενδιαφέρον.
Οι ανορεκτικοί ασθενείς συχνά εκδηλώνουν κατάθλιψη, άγχος καθώς και ψυχαναγκαστικές ή καταναγκαστικές πράξεις (κλεπτομανία που αφορά συχνά γλυκά, για παράδειγμα). Επιπλέον παρατηρείται κοινωνική απόσυρση, αϋπνία, ευερεθιστότητα κάποιες φορές και αυτοκτονικότητα. Όσον αφορά τις ιατρικές επιπλοκές τις ψυχογενούς ανορεξίας αυτές αφορούν τόσο τον υποσιτισμό όσο και τη χρήση καθαρτικών και εμετικών σκευασμάτων. Μερικές είναι: υποθερμία, υπόταση, αμηνόρροια, αδυναμία, κοιλιακοί πόνοι, βραδυκαρδία, αρρυθμίες, δυσκοιλιότητα, υπογλυκαιμία, υποκαλιαιμία, σιδηροπενία, υπασβεστιαιμία, υπερκορτιζολαιμία, περιφερικά οιδήματα, εμφάνιση lanugo(χνούδι σαν αυτό του νεογνού), λευκοπενία,οστεοπόρωση. Άλλα ευρήματα επίσης είναι η διόγκωση των σιελογόνων αδένων, κυρίως των παρωτίδων, η διάβρωση των δοντιών, το κιτρίνισμα του δέρματος καθώς και κρίσεις σπασμών συνδεόμενες με τις ηλεκτρολυτικές διαταραχές.
Είναι πολύ σημαντικό να αναφερουμε ότι η ψυχογενής ανορεξία είναι μια δυνητικά θανατηφόρος νόσος. Η θνησιμότητα ξεπερνά το 10%. Ο θάνατος προκαλείται είτε από ασιτία, είτε από ηλεκτρολυτικές διαταραχές, είτε από αυτοκτονία. Η θεραπεία των ασθενών πιο συχνά θα γίνει εξωνοσοκομειακά. Αρκετές φορές όμως μπορεί να χρειασθεί η νοσηλεία τους. Παράγοντες που θα συνηγορήσουν υπέρ της ενδονοσοκομειακής θεραπείας είναι η απίσχναση, η μεγάλη απώλεια βάρους πάνω από το 20-30%, η παρουσία καρδιολογικών ή ηλεκτρολυτικών διαταραχών, η υποθερμία, η παρουσία αυτοκτονικού ιδεασμού ή άλλων ψυχιατρικών διαταραχών καθώς επίσης και η αδυναμία να ελεγχθεί η νόσος εξωνοσοκομειακά. Στη θεραπεία οι στόχοι είναι δύο:
1) να αποκατασταθεί η θρέψη του ατόμου και το βάρος του να επανέλθει στα φυσιολογικά πλαίσια και
2) να ελεγχθεί η παθολογική σκέψη και συμπεριφορά του ατόμου απέναντι στο φαγητό.
Ο πρώτος στόχος στο νοσοκομείο επιτυγχάνεται με την ύπαρξη αυστηρού πρωτοκόλου, ώστε τα ανορεκτικά άτομα να κερδίζουν καθημερινά ορισμένο βάρος (οι προσλαμβανόμενες θερμίδες αυξάνονται σταδιακά καθημερινά ενώ είναι μοιρασμένες σε πολλά γεύματα 5-6 την ημέρα). Οι ασθενείς ζυγίζονται καθημερινά, η πρόσληψη και η αποβολή των υγρών μετριέται τα άτομα ελέγχονται στενά μέχρι και 2 ώρες μετά τα γεύματα (ακόμα και μέσα στην τουαλέτα) για να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο αυτοπροκαλούμενων εμετών. Σε ασθενείς με μεγάλη απώλεια βάρους μπορεί να καταστεί αναγκαία η σίτιση με ρινογαστρικό σωλήνα ή παρεντερικά. Όσον αφορά το δεύτερο στόχο απαραίτητη είναι η εφαρμογή ψυχοθεραπευτικού προγράμματος. Ψυχοθεραπευτικές τεχνικές που έχουν χρησιμοποιηθεί με επιτυχία είναι η συμπεριφορική -γνωσιακή, η ψυχοδυναμική καθώς και η οικογενειακή θεραπεία. -Επίσης επικουρικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί φαρμακευτική αγωγή (κυρίως αγχολυτικά και αντικαταθλιπτικά) που στοχεύουν κυρίως στην ανακούφιση κάποιων συμπτωμάτων και όχι στον πυρήνα της αιτιοπαθογένειας της νόσου.